بلایی که بر سر شعر می‌آورند

در روزگار سخت مجموعه‌های شعر در دوران حاضر عوامل زیادی دخیل‌اند. در این بین، نقش ناشران و حتا خود شاعران در انتشار گزیده شعرهای متعدد، درخور توجه است؛ اقدامی که در میان ناشران رو به فزونی است و حتما تبعات خوبی برای حوزه‌ شعر ندارد.

چند سالی‌ است که خیلی از صاحب‌نظران حوزه شعر از پایین آمدن رونق فروش کتاب‌های شعر می‌گویند. دلایل زیادی هم برای این کم‌اقبالی مخاطب به شعر وجود دارد که از پایین آمدن کیفت شعر شاعران تا رونق شبکه‌های مجازی را شامل می‌شود. در این بین، انتشار گسترده‌ مجموعه شعرهای بی‌کیفیت از سوی برخی از ناشران به‌اصطلاح تخصصی حتما با بی‌رونق شدن کتاب شعر در نگاه و نظر مردم بی‌ارتباط نیست؛ رخدادی که باعث شده حجم انبوهی از جوانان به گمان این‌که شاعرند، توسط برخی از ناشران سودجو تحریک شوند و با پرداخت مبالغ گاه هنگفت، به چاپ مجموعه شعر اقدام کنند.

تا این‌جای کار، ناشران تازه‌کار و شاعرانی را که شاعر نیستند اما مجموعه شعر چاپ کرده‌اند، گناهکار می‌توان دانست، اما این ماجرا وقتی به شاعران معتبر و مهم می‌رسد، باید به دنبال مقصران دیگری هم رفت؛ مقصرانی که گروه ناشران کهنه‌کار، خانواده‌های شاعران مشهور و حتا خود شاعران را دربر می‌گیرد؛ متهمانی که در طی چند سال اخیر باعث شده‌اند آن‌قدر گزیده شعر از شاعران مهم منتشر شود که یا مخاطب را به کارهای جدید تنبل و بی‌میل بارآورده‌اند، یا او را برای انتخاب گیج کرده‌اند و باعث نوعی بی سروسامانی در حوزه‌ انتخاب گزیده شعرها شده‌اند. در این ماجرا حتما ناشران سهم بزرگی دارند.

برای رسیدن به شواهد چنین ادعایی کافی است به ویترین برخی از کتاب‌فروشی‌ها یا غرفه‌های ناشران مختلف در زمان برپایی نمایشگاه‌های کتاب نگاهی بیاندازیم تا به این واقعیت برسیم؛ واقعیت کتاب‌سازی که نشان می‌دهد برخی از شاعران چند گزیده شعر منتشرشده دارند. سوال این‌جاست که ملاک‌های انتخاب شعرها در هرکدام چقدر با هم متفاوت یا بر چه اساسی است. گاهی با اتکا به خلأهای قانونی، گزیده شعرها بدون هیچ‌گونه اطلاع خانواده‌ شاعر منتشر می‌شوند. گاهی هم ناشر با رفتن به سراغ خانواده شاعر و پرداخت مبلغی پول به خانواده اجازه انتشار گزیده شعر شاعر مورد نظر را می‌گیرد و همین کافی است تا بدون ملاک خاصی دست به گلچین کردن شعر شاعر محبوب برخی از مردم بزند و با عنوان گزیده شعر فلان شاعر منتشر کند. اقدامی که درنهایت به اشباع بازار کتاب شعر، سردرگمی مخاطبان در انتخاب آثار یک شاعر، تنگ شدن فضا برای دیده شدن شاعران جوان باقریحه و پرشدن ویترین کتاب‌فروشی‌ها و قفسه‌های کتاب‌های شعر از چند نام تکراری می‌انجامد.

با این وصف، پیدا کردن نمونه انتشار چنین گزیده‌هایی از سوی ناشران مختلف چندان سخت نیست. تازه‌ترین آن‌ها خیز و اقدام یک ناشر است که انتشار گزیده‌های حجیم از شعر شاعران مطرح را در دستور کار خود قرار داده است. نمونه‌ آن، انتشار گزیده شعری از قیصر امین‌پور است که معلوم نیست ملاک انتخاب شعرهای آن بر چه اساسی است و اصلا چه کسی با کدام ملاک‌ها به گلچین کردن شعرها در این کتاب اقدام کرده است. این درحالی است که پیش‌تر، گزیده شعرهای همین شاعر به‌انتخاب و زیر نظر خود او در نشر دیگری منتشر شده بود.

برپایه‌ همین موضوع به سراغ فرید مرادی – سرویراستار انتشارات نگاه – رفتیم و درباره موضوع انتشار گزیده اشعار شاعران مشهور از سوی انتشاراتی‌های مختلف نظر او را جویا شد‌یم. او در پاسخ به این‌که چرا ناشران به انتشار گزیده شعر تمایل زیادی دارند، می‌گوید: گزیده‌هایی که منتشر می‌شود، دقیقا کتاب‌سازی است؛ وگرنه گزیده شعرهای شاعران منتشرشده در زمان حیات خود شاعر وجود دارد. بنابراین مجموعه‌های جدید با هر ذوق و سلیقه و فرمی که به چاپ برسند، مصداق بارز کتاب‌سازی‌اند و انتشارشان طبیعی نیست، ولی در اوضاع بی‌ در و پیکر نشر، این کتاب‌ها منتشر می‌شوند.

او در همین‌باره می‌افزاید: خود ما در انتشارات نگاه خیلی از گزیده‌ها را منتشر کرده‌ایم که بعدها توسط دیگر ناشران هم منتشر شده است. موضوع را پیگیری کرده‌ایم و همچنان پیگیری می‌کنیم.

مرادی در پاسخ به این پرسش که آسیب‌های انتشار این گزیده‌ها به فضای کتاب از جمله مجموعه‌های شعر چیست، بیان می‌کند: وقتی چنین گزیده‌هایی به وفور منتشر می‌شود، جا برای شاعران جدید تنگ می‌شود؛ ضمن این‌که باید پرسید انتخاب شعرها در این گزیده‌ها بر اساس دانش کدام کارشناس صلاحیت‌دار صورت گرفته است؟

او با بیان این‌که اکثر گزیده‌هایی که منتشر می‌شوند روش‌مند نیستند، می‌گوید: من ندیده‌ام که گزیده‌ای منتشر شود اما کار اصولی و روشمندی برای انتشار آن توسط آن ناشر انجام شده باشد، ولی متأسفانه وزارت ارشاد که نسبت به برخی از کلمه‌ها ریزبینی دارد، در این زمینه هیچ توجهی ندارد.

سرویراستار انتشارات نگاه با اعتراف به این‌که در این انتشارات نیز آثاری از این دست منتشر شده است، می‌گوید: متأسفانه ما هم در انتشارات نگاه چنین آثاری را منتشر کرده‌ایم که اصلا دلیلی برای انتشارشان نیست. یا مثلا شاعری که کلا سه مجموعه شعر دارد، به خاطر پررویی که داشته آمده و گزیده شعر هم منتشر کرده است. این هم اتفاق عجیبی است که معمولا زمانی رخ می‌دهد که این شاعران جوان دچار خودبزرگ‌بینی و غرور کاذب می‌شوند. این کارها هم معمولا براساس روابط انجام می‌شود و نه ضوابط نشر. بر همین مبنا به خیلی از گزیده شعرهایی که منتشر شده است انتقاد جدی وجود دارد.

فیض شریفی که بسیاری از آثار شاعران را در مجموعه‌ای با عنوان «شعر زمان ما» مورد بررسی قرار داده و به چاپ رسانده است، می‌گوید:‌ مسئله انتشار گزیده شعرها از سوی ناشران خیلی به من صدمه زده است. مثلا زمانی که من کتاب حسین منزوی را منتشر کردم، استقبال شدیدی از آن شد. اما ناشر با دیدن این استقبال، بلافاصله یک گزیده هم منتشر کرد که باعث شد روند استقبال از کتاب من کاهش پیدا کند. یا مثلا زمانی که کتاب سیدعلی صالحی را منتشر کردم، بلافاصله چند گزیده شعر از این شاعر منتشر شد که از آن‌ها بوی کتاب‌سازی می‌آمد.

این پژوهشگر و شاعر اظهار می‌کند:‌ معمولا وقتی کتابی پرفروش می‌شود، عده‌ای از ناشران آن‌قدر در حواشی آن شاعر، گزیده منتشر می‌کنند که به سرعت بازار اشباع می‌شود و باعث آسیب دیدن روند طبیعی فروش کتاب شعر می‌شود؛ در صورتی که کار شعر یک کار جدی است و کسی که آن را جدی نگیرد، شعر هم او را جدی نمی‌گیرد.

او در ادامه می‌گوید: شاید ‌به خاطر اشباع بازار از کتاب شعر و گزیده اشعار است که همین اواخر سیدعلی صالحی و شمس لنگرودی اعلام کردند دیگر کتاب چاپ نمی‌کنند. این‌ها شاعرانی هستند که ناشران برای چاپ کتاب‌هایشان اقبال زیادی داشتند. اما همین اتفاق‌ها باعث شده است که این شاعران نیز از چاپ کتاب شعر دست بکشند. در چنین فضایی حتا اگر در بین حجم زیاد مجموعه شعرهای بد، دفترهای شعر موفق هم بیرون بیاید، مسلم است که دیده نمی‌شود. در این شرایط اگر یک کتاب شعر به چاپ دوم و سوم برسد، باید به آن شک کرد؛ چون همه ما می‌دانیم که وضعیت فروش کتاب شعر چگونه است.

او در ادامه درباره دلیل انتشار گزیده شعرها و علت تمایل ناشران برای این کار می‌گوید:‌ معمولا نمونه‌خوان‌ها این کار را می‌کنند و ناشران را متقاعد می‌کنند که چنین آثاری را منتشر کنند؛ چون آن‌ها معتقدند کتاب‌های شاعران مهم به هر حال فروش می‌رود؛ اما این‌گونه نیست.

شریفی می‌افزاید: زمانی بود که کتاب‌های فریدون مشیری پرفروش می‌شد اما از بس که گزیده شعر از این شاعر منتشر شد و خانواده او به تمام ناشران گزیده شعر دادند، کتاب‌های این شاعر الان دیگر فروش ندارد. این مسئله به خاطر انتشار گزیده شعرهای متفاوت از یک شاعر است. این مسئله باعث می‌شود خود شاعر هم از دور خارج شود. در برخی از موارد نیز خود شاعران چنین کاری را می‌کنند که اساسا باید از آن‌ها پرسید چرا باید به ۱۰ ناشر گزیده شعر بدهید؟! همین کارهاست که باعث شده ببینیم ناشری ۱۰ کتاب شعر در یک کیسه می‌گذارد و به قیمت ۱۰ هزار تومان عرضه می‌کند؛ اما با این حال کسی حاضر نیست این کتاب‌ها را بخرد. این بلایی است که خود شاعران بر سر خودشان آورده‌اند؛ از بس که گزیده شعر منتشر کرده‌اند.

او درباره شاعرانی که دو، سه مجموعه شعر بیشتر ندارند اما گزیده شعر منتشر کرده‌اند، نیز می‌گوید: اکثر این افراد یا خودشان ناشرند یا با ناشران همکاری می‌کنند. روش انتشار این‌گونه گزیده‌ها هم این است که ۱۰۰ یا ۲۰۰ نسخه بیشتر منتشر نمی‌کنند، چون می‌دانند که از کارشان استقبال نمی‌شود. برخی از این کتاب‌ها هم بیشتر برای آمارسازی توسط ناشر منتشر می‌شود.