آیاتهران زلزله خواهدآمد؟ خطرجدی است؟کدام مناطق؟

دکتر علی بیت‌اللهی گفت: از میان گسل های متعدد در بر گیرنده تهران، شاخه گسل مشاء در شمال شرقی تهران و در جائی که با گسل تهران تلاقی می کند را بعنوان چشمه لرزه ای با اهمیت بالا بر می شمریم. گسل شمال تهران در مرز کوه و دشت و چسبیده به حوزه شهری تهران در شمال شهر، گسل کهریزک در جنوب، راندگی نیاوران از جمله گسل های با توان لرزه زائی بالا است گسل های شمال و جنوب ری و توان لرزه زائی آنها نیز شایان توجه است. حاصل گفت‌وگوی ایسنا با مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی را در ادامه می‌خوانید.

ایران سرزمین لرزه خیزی است، گسله های متعددی بویژه در حواشی مراکز جمعیتی، ریسک زلزله را در کشور بشدت بالا برده است. زمین لرزه های زیادی نیز در پهنه ایران رخ داده و در حال رخ دادن است. بررسی زمین لرزه های تاریخی نشان می دهد چندین شهر کشور در سده های گذشته در اثر زمین لرزه بشدت آسیب دیده اند و در برخی موارد نظیر شهر تبریز، چندین بار با خاک یکسان شده اند. زلزله های مانند طبس، رودبار، زرند، ورزقان و بم که پنجم دی ماه مصادف با سالگرد این زمین لرزه سترگ و دهشتناک است تنها نمونه هایی از ریسک بالای زلزله در کشور هستند. در گستره ایران زمین اگر هم بخواهیم از گسل لرزه زائی دور شویم، لاجرم به گسلی دیگر نزدیکتر خواهیم. بر این پایه، لازم است نگرش جدی و پایستار به کاهش خطرپذیری لرزه ای در کل کشور داشته باشیم. با هدف تذکر این نکته که کشوری لرزه خیز و فعال از نظر رخداد زلزله ها داریم تنها چند مورد تیتروار زیر را مورد توجه قرار دهید:

از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۵ ظرف مدت ۱۰ سال، در ناحیه به مرکزیت مرکز شهر تهران تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری (که معمولا در این فاصله اثر زلزله های بزرگ ملموس تر است) ۴۷۵ زمین لرزه رخ داده است. در همین دوره زمانی به مرکز شهر تبریز، ۱۲۸۸ زلزله ثبت شده است. به مرکزیت شهر مشهد و تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری آن نیز حدود ۳۱۶ زمین لرزه رخ داده است. هم‌چنین در شهر کرمان، از نقطه وسط شهر تا محدوده ۱۰۰ کیلومتری تعداد زمین لرزه های رخ داده بالغ بر ۱۵۸۴ زلزله بوده است.

براساس نقشه گسل های ایران که برای ویرایش چهار آئین نامه ۲۸۰۰ تهیه شده حدود ۳۲۰ گسل با طول بیش از ۱۰ کیلومتر بعنوان گسله های فعال و کاری در گستره ایران به نقشه در آمده است که اگر گسله های کوچک را نیز شامل این کار کنیم تعداد این چشمه های لرزه ای به مراتب بیشتر خواهد بود. بنابراین با همین باید پذیرفته شود که کشورمان جزء چند کشور بسیار فعال لرزه ای در دنیاست، سخنی که مورد وفاق همه متخصصان زلزله در دنیاست.

وضعیت کلی ساخت و ساز در کشور هرچند که نسبت به دهه های گذشته از سطح کیفی نسبی بهتری برخوردار شده است ولیکن نقاط ضعف عمده ای در این عرصه بسیار آزار دهنده و مشهود است. به نظر من بزرگترین نقطه ضعف هم نبود سیستم نظارت جدی و دارای مسئولیت حقوقی در ساخت و سازها است.

در یک نگاه کلی و بر اساس آمار مرکز آمار ایران(آمار ۱۳۹۰)، از حدود نزدیک به ۱۹۵۰۰۰۰۰ واحد مسکونی کشور، ۸۳۰۰۰۰۰ آن دارای اسکلت و ۱۱۲۰۰۰۰۰ آن ساختمان های فاقد اسکلت و غیر مقاوم در برابر زلزله هستند. در این نمودارها روند تغییرات شاخص کیفی ساختمان در کل کشور (نسبت ساختمان های اسکلت دار به ساختمان های بدون اسکلت) و نیز روند افزایشی ساختمان های اسکلت دار ارائه شده است.

– خطر زلزله تهران چقدر جدی است؟

شهر تهران در دامنه جنوبی البرز و بر روی نهشته­ های آبرفتی کواترنر بنا شده و قسمت جنوبی آن در کناره شمال باختری کویر قرار دارد. اختلاف ارتفاع ناگهانی بین البرز و تهران می­ تواند در اثر راندگی شمال تهران باشد. علاوه بر راندگی شمال تهران و چندین گسل جوان و جنبای در شمال و جنوب شهر، نهشته­های آبرفتی دشت تهران و شهر ری نیز دارای گسل­های متعددی هستند که به هنگام جنبیدن گسل­های بزرگ ممکن است دچار لغزش و جابجایی شوند.

از میان گسل های متعدد در بر گیرنده تهران، شاخه گسل مشاء در شمال شرقی تهران و در جائی که با گسل تهران تلاقی می کند را بعنوان چشمه لرزه ای با اهمیت بالا بر می شمریم. گسل شمال تهران در مرز کوه و دشت و چسبیده به حوزه شهری تهران در شمال شهر، گسل کهریزک در جنوب، راندگی نیاوران از جمله گسل های با توان لرزه زائی بالا است گسل های شمال و جنوب ری و توان لرزه زائی آنها نیز شایان توجه است.

آخرین زمین لرزه بزرگی که محدوده تهران را تحت تاثیر قرار داده مربوط به زلزله سال ۱۸۳۰ میلادی بوده که در شمال شرق تهران و دور از حوزه کنونی شهر رخ داده که نقل شده است در اثر آن عمارت سفرت بریتانیا در تهران خسارت دید. همچنین تاثیر زلزله منجیل ۱۳۶۹، فیروزآباد کجور ۱۳۸۳، کهک قم، پاکدشت و فیروزکوه نیز در شهر تهران حس شده است.

با توجه به این نکته که آسیب پذیری دارای وجوه متنوع فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و فنی است و با توجه به تاثیر شگرف زلزله بر روی ساختمان ها که به تبع آن تلفات جانی زلزله و خسارت های اقتصادی و مسائل روحی و روانی و اجتماعی حادث می گردند، بسیار مهم است که امر بررسی آسیب پذیری سازه ای ساختمان های شهر تهران مد نظر قرار گیرد. این امر مستلزم تکیه بر اطلاعات جزئی و فنی ساختمان های متنوع واقع در شهر تهران است که متاسفانه در مورد برخی از آنها، اطلاعات مطلوبی در دست نبوده و در برخی موارد دیگر حصول اطلاعات فنی با مشکلات جدی همراه است.

نقشه گسل­های لرز­ه ­زا در تهران

نقشه توزیع زمین لرزه های تهران و اطراف آن

– میزان مقاومت سازه‌ها در تهران چقدر است؟

داده های ساختمانی شهر تهران نشان می دهد از نظر تعداد کل ساختمان و تیپ های ساختمانی وضعیت کل شهر و مناطق آن در شکل ۲۲ نشان داده شده است. تعداد کل ساختمان های تهران (منظور واحد های مسکونی که مرکز آمار ایران در سرشماری مسکن بدان استناد می کند نیست) حدود ۱۲۰۰۰۰۰ دستگاه است، که حدود نصف این تعداد ساختمان های اسکلت دار (فولادی یا بتونی) و نصف دیگر ساختمان های بنائی، نیمه اسکلتی و مواردی از این قبیل است که در برابر زلزله مقاومت لازم را نخواهند داشت.

مناطق ۴ (نارمک، تهران پارس و … در شرق و شمال شرق تهران) و ۱۸ (یافت آباد، آذری و … در جنوب غرب) و ۲۰ (ری و … در جنوب تهران) از نظر تعداد ساختمان دارای بیشترین تعداد است. از نظر تعداد ساختمان های بدون اسکلت مناطق ۴ و ۱۶ (حوالی ایستگاه راه آهن، جنوب تهران) و ۲۰ تعداد بیشتری از ساختمان های بدون اسکلت را دارا هستند.

– وضعیت ساختمان‌ها در مناطق ۲۲ گانه تهران را توضیح دهید.

از شکل ها بر می آید که مناطق ۱۰ و ۱۷ و ۱۸ دارای بالاترین تراکم ساختمانی در سطح شهر تهران است و مناطق ۱۰، ۱۷، ۱۲، ۱۶، ۱۱، ۱۴، ۸، ۲۰ و ۱۸ نسبت به سایر مناطق دارای تراکم بیشتر ساختمان های آسیب پذیر است که در این میان مناطق ۱۰ و ۱۷ دارای وضعیت نامطلوب تری هستند.

بررسی های اولیه نشان می دهد که در صورت وقوع زلزله با بزرگای ۷ در شهر تهران و یا حاشیه های آن (که گسل های عدیده ای وجود دارد) بیش از ۶۰ درصد ساختمان های بدون اسکلت و یا نیمه اسکلتی آسیب جدی خواهند دید و این امر یعنی تخریب بیش از ۳۰۰۰۰۰ ساختمان و یا تخریب حدود یک میلیون واحد مسکونی، اداری، تجاری، که معرف عمق بحران زلزله تهران است و توجه بسیار جدی راطلب می کند.

– کدام مناطق تهران در معرض آسیب بیشتری قرار دارد؟

در شهر تهران، مناطق ۱۰ (غرب نواب، جنوب خیابان آزادی، خ کمیل و امام خمینی، شمال شرق میدان شمشیری)، منطقه ۱۷(جنوب منطقه ۱۰ و محدوده بین غرب نواب، شرق سعیدی، جنوب خ قزوین و شمال خ زمزم)، منطقه ۱۴(محدوده شرق و جنوب شرق تهران، ضلع جنوب پیروزی، شمال شرق میدان خراسان، غرب بسیج مستضعفان) و منطقه ۸ (محدوده های مجیدیه، نارمک، تهران پارس و …) دارای بیشترین تراکم جمعیت ساکن هستند.

علاوه بر تراکم جمعیت، جمعیت کل در مناطق شهری تهران نیز بعنوان یکی از عناصر مهم در معرض خطر بسیار مهم است. بررسی نشان می دهد که مناطق ۴ (این منطقه در شمال شرق تهران دارای وسعت بیشتری نیز بوده و محدوده هائی نظیر شمیران نو، شهرک امید، ازگل، مسیر بزرگراه های امام علی و صیاد شیرازی در بر می گیرد)، ۵(شمال غرب تهران، یکی از مناطق وسیع شهر تهران که محدودهائی نظیر شهرک اکباتان، کوی فردوس، پارک ارم، میدان علامه جعفری، باغ فیض، شهر زیبا، جنت آباد، پونک و حصارک و … را شامل می گردد) و ۱۵(واقع در جنوب شرق تهران، محدوده های افسریه، بعثت، خاوران و …) دارای بیشترین تعداد جمعیت ساکن هستند.

شاخص های دیگر مرتبط با جمعیت نظیر شاخص آموزشی (جمعیت بی سواد و با سواد) که در ایجاد زیرساخت ها و ظرفیت سازی آموزشی بحران زلزله مهم است، شاخص جنسیتی که به دلیل آسیب پذیری متفاوت زنان و مردان در هنگام وقوع حادثه و همچنین نیازهای متفاوت انها در اقدامات امداد و نجات و همچنین ارزیابی سوانح و…، شاخص اقتصادی نظیر فعالیت و درآمد اقتصادی در تاثیرات وقوع بحران زلزله حائز اهمیت. باید ذکر نمود که آمار دقیقی از جمعیت شناور شهر تهران نسبت به مناطق مختلف و در ساعات و روزهای مختلف موجود نیست و جا دارد که در این زمینه کار دقیقی شروع شود. نیاز داریم که بدانیم در ساعات روز و در روزهای کاری، تراکم جمعیتی نسبت به مکان های مختلف شهر تهران چگونه تغییر می کند، این امر در هنگام زلزله در برآورد تلفات جانی بسیار ضرورت داشته و در امر امداد و نجات نیز امری حیاتی است.

جمعیت زیاد ” در معرض قرار گیری ” را بالا می برد و در هنگام رخداد زلزله های بزرگ، تلفات جانی زلزله بیشتر خواهد بود، وجود ساختمان های ضعیف درجه آسیب پذیری را نیز بالا برده و روی هم رفته خطر پذیری لرزه ای بطور قابل ملاحظه ای بالا خواهد رفت. بنابراین دو مولفه ساختمان و جمعیت از اساسی ترین المان های خطرپذیر نقش اصلی را در مخاطرات زلزله تهران خواهند داشت.

– چه خطراتی بافت فرسوده تهران را تهدید می‌کند؟

علاوه بر ساختمان های قدیمی و فاقد کیفیت و مقاومت در برابر زلزله، دسترسی و حمل و نقل در بافت فرسوده نیز معضل بزرگی است. محدوده های با عرض معابر کمتر از ۶ متر مشکل حمل و نقل و عبور و مرور جدی در روزهای عادی را دارند که این امر در صورت رخداد زلزله به مراتب بیشتر و منطقه باصطلاح قفل خواهد شد. عملیات امداد و نجات غیر ممکن و ساعات طلائی امداد مصدومان با معضل ترافیک و عبور و مرور از دست خواهد رفت. در شهر تهران مناطقی مانند منطقه ۱۰ (بین نواب و آزادی و خیابان قزوین)، منطقه ۱۲(بازار، ۱۵ خرداد، مولوی و …)منطقه ۱۷ (جنوب منطقه ۱۰، بین قزوین و زمزم)، جنوب شرق منطقه ۷، غرب منطقه ۱۴، منطقه مرکز و شمال غرب منطقه ۱۶، منطقه ۲۰، ۱۸، ۱، ۳ و ۶ بطور پراکنده، غرب منطقه ۸ و ۱۹ و منطقه ۴ بطور پراکنده دارای معابر کمتر از ۶ متر بطور ویژه هستند. اغلب این مناطق هم دارای تراکم جمعیتی بالا و هم ساختمان های با کیفیت نازل است.

– اطلاعات کلی بافت فرسوده شهر تهران را ارایه کنید.

بیش از ۳۲۰۰ هکتار بافت فرسوده در تهران وجود دارد که احتمالا با بررسی‌های دقیقتر مساحت آن به بیش از ۴ هزار هکتار می رسد.

مساحت شهر تهران حدود ۷۰ هزار هکتار است و بیش از ۶ درصد آن بافت فرسوده و ۳۰ درصد آن بافت ناپایدار است.

از مجموع بیش از یک میلیون پلاک رسمی در شهر تهران، بیش از ۲۰۰۰۰۰ هزار پلاک در بافت فرسوده واقع شده اند.

با توجه به ریز دانه بودن بافت فرسوده، در همین مساحت ۶ درصدی از مجموع مساحت شهر تهران که متعلق به بافت فرسوده است، بیش از یک میلیون و یکصد هزار نفر زندگی می کنند.

نتایج حاصله از شناسایی محدوده بافت های فرسوده نشانگر وضعیت ۸۱۷ هزار قطعه (یا پلاک) در قریب ۳۰ هزار بلوک شهری تهران به قرار زیر است:

– بلوک های شهری واجد هر سه شاخص (ناپایداری، نفوذناپذیری و ریزدانگی) مشتمل بر ۴۹۹۰ بلوک با وسعت ۳۲۶۸ هکتار؛

– بلوک های شهری ناپایدار و نفوذناپذیر (واجد دو معیار) که مشتمل بر ۵۲۹۴ بلوک با وسعت ۳۶۲۰ هکتار؛
– بلوک های شهری ناپایدار و ریزدانه (واجد دو معیار) که مشتمل بر ۱۰۷۵۲ بلوک با وسعت ۸۶۶۹ هکتار؛
– بلوک های شهری ناپایدار که مشتمل بر ۱۴۰۵۲ بلوک با وسعت ۱۴۷۹۲ هکتار؛
– بلوک های شهری نفوذناپذیر که مشتمل بر ۶۱۷۱ بلوک با وسعت ۴۰۸۷ هکتار؛

– شریان های حیاتی تهران تا چه حد مقاوم هستند؟

خطوط انتقال گاز در بسیاری مناطق تهران در تقاطع با گسل ها قرار گرفته اند و بررسی دقیق گسیختگی آنها بخصوص در محل اتصال لوله ها در برابر لرزش زمین، بسیار ضرورت دارد. در شهر تهران لوله های بزرگی برای انتقال مواد سوختی وجود دارد که وضعیت مقاومت ترکیدگی و یا گسیختگی آنها در برابر جنبش نیرومند زمین در شهر تهران بدرستی معلوم نیست و مسیر چنین لوله هائی مناطق با خطر بالای آتش سوزی و انفجار را تشکیل می دهد.

مقاومت سازه های نیروگاهی و پست های برق و مخابرات در شهر تهران و اطراف آن مطلوب نیست. قطع کابل های فشار قوی و قطعی برق مشکلات عدیده ای را در هنگام زلزله بر منطقه تحمیل می کند. قطعی برق منجر به قطعی آب و مشکلات دیگر می شود. بررسی مسیر های سیستم های فشار قوی، در شهر تهران و حواشی آن نشان می دهد که در برخی نقاط بدلیل نزدیکی به گسل خطر تخریب سازه های برقی وجود دارد.

– مسئولین و مدیران اجرائی چه اقداماتی می‌توانند انجام دهند؟

معمولا تصور بر این است که در زمان وقوع زلزله مسئولین فارغ از هر مشغله دیگر در فکر امداد و نجات و مدیریت بحران خواهند بود و تصور بر این است که نیروهای امدادگر در داخل شهر دستورات را به مورد اجرا خواهند گذاشت. در حالی که در عمل، اغلب مسئولین و نیروها اگر خود جان سالم از زلزله بدر برده باشند در وحله اول در فکر خانواده و بستگان خود ونجات جان آنها خواهند بود و عملا مدیریت بحران عناصر کلیدی و اجرائی خود را با خود نخواهد داشت، چنین مسائل و موارد ساده در لحظات وقوع زلزله نقش کلیدی پیدا می کنند که باید در مورد آنها چاره اندیشی بشود.